Η αρχαία ελληνική Κριμαία - η Ταυρίς, που προμήθευε σιτάρι την αρχαία Αθήνα… Κατοικείται εδώ και 80.000 χρόνια! - του Γ. Λεκάκη
Η αρχαία ελληνική Κριμαία - η Ταυρίς, που προμήθευε σιτάρι την αρχαία Αθήνα… Κατοικείται εδώ και 80.000 χρόνια! - του Γ. Λεκάκη
Του Γιώργου Λεκάκη
Πόλεις και τοπωνύμια σχετικά με την λέξη «ταύρος»[1] έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες, και πάντα ήταν αφιερωμένα στον θεό Ταύρειο Ποσειδώνα. Εόρταζαν δε υπέρ αυτού τα ταύρια, με θυσία μαύρων ταύρων, τον μήνα Ταυριώνα… Ενώ τα σχετικά τοπωνύμια μπορεί να πήραν την ονομασία τους επειδή ιδρύθηκαν την Εποχή του Ταύρου (4500 - 2000 π.Χ.) ή επειδή έφτασαν σε αυτά με «ταυροφόρο ναύν». Ας μη λησμονούμε δε, πως η λέξις ταύρος έδωσε την λέξη σταυρός…
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τον ΤΑΥΡΟ, ΕΔΩ.
Το όνομα του θεού της θάλασσας έδιναν και σε σκοπέλους, για να ξορκίσουν τυχόν ναυάγια σε αυτούς, όπως λ.χ. ο σκόπελος Ταυριανός στην χώρα των Βρουττίων στο
Τυρρηνικό πέλαγος[2] των Ετρούσκων Ελλήνων (νυν ακρωτήριον Τρόπαια / Tropea παρά το κάπο Βατικανό), κ.ά.
Γνωρίζουμε όλοι την λίμνη Δοϊράνη του Κιλκίς, αλλά δεν γνωρίζουμε ότι είναι παράφρασις της λέξεως Ταύριανη από παρακείμενη αρχαία πόλη της Μακεδονίας, στην Μυγδονία, αριστερά του Αξιού ποταμού, σταθμός στον εμπορικό δρόμο Σκούπων (νυν Σκόπια) – Θεσσαλονίκης…
Στην Σάμο υπήρχε πόλις Ταυροπόλιον, επίσης με ιερόν της Αρτέμιδος.
Ταυρινοί / Ταυρίσκοι, Τερίσκοι / Ταύροι / Ταυρίστες / Ταυρίτες λεγόταν και ο βορειότερος των λιγουρικών λαών, κατοίκων στους πρόποδες των Άλπεων στην άνω κοιλάδα του Πάδου. Πρωτεύουσά τους ήταν η Ταυρεσία > Ταυρίνον, νυν Τουρίνον > Τορίνο.
Η πόλις Ταυρίσιον της Μοισίας, στην Νότια Δαρδανία… Τα όρη του Ταύρου στα νότια της καθ’ ημάς Ανατολής. Η πόλις Ταυρόπολις στην Καρία.
Τέλος, με το όνομα Ταυρίς, υπάρχει πόλις και στην Περσία, πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν.
Γνωστός ο Ταυρωνίτης Χανίων Κρήτης, ο Ταύριος[3] ποταμός της Ερμιονίδος, ο Ταύρος Αττικής, ο Ταυρωπός Καρδίτσας, κ.ά.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για την ΤΑΥΡΙΔΑ, ΕΔΩ.
Αλλά ας πάμε στην Ταυρίδα του Πόντου:
Χερσόνησος που διέπεται από τα Ταυρικά όρη, τα οποία είναι πλήρη σπηλαίων μετά σταλακτιτών. Κάποια δε έχουν διατρηθεί και δια τεχνητών υπογείων διαδρόμων, ίσως από αρχαιοτάτων χρόνων, που αποτελούν αληθινούς υπογείους συνοικισμούς! Αυτά, κατά την διάρκεια του τελευταίου μεγάλου παγετώνα, η Ταυρίδα μαζί με την βόρεια ακτή της Μαύρης Θάλασσας ήταν ένα σημαντικά καταφύγια για τους ανθρώπους. Τα υπολείμματα του Νεάντερταλ που βρέθηκαν στο σπήλαιο Kiyik-Koba είναι 80.000 χρόνων[4], που θεωρείται η αρχαιοτέρα κατοίκηση στην Ταυρίδα. Λείψανα Νεάντερταλ έχουν επίσης βρεθεί και στο Starosele (περίπου 48.000 χρόνων) και στο Buran Kaya ΙΙΙ[5] (περίπου 32.000 χρόνων)[6]. Η πυκνότητα κατοίκησης ανθρώπων στην Ταυρίδα αυξήθηκε πολύ πριν 16.000 χρόνια[7]… Με τον «κατακλυσμό της Μαύρης Θάλασσας» η Ταυρίδα δεν έγινε χερσόνησος, αλλά μόλις σχετικά πρόσφατα, με την άνοδο της στάθμης της Μαύρης Θάλασσας την 6η χιλιετία π.Χ.
Η αρχή της νεολιθικής στην Κριμαία δεν συνδέεται με την γεωργία, αλλά με την παραγωγή κεραμικής, τις αλλαγές στις τεχνολογίες κατασκευής εργαλείων πυριτόλιθου και την εξημέρωση των χοίρων. Οι αρχαιότερες ενδείξεις ήμερου σίτου στην χερσόνησο της Κριμαίας προέρχονται από το Ardych-Burun (4η χιλιετία π.Χ.)[8].
Την 3η χιλιετία π.Χ., η Ταυρίδα είχε φτάσει ήδη σε υψηλό πολιτισμό (σήμερα ονομάζονται πολιτισμοί Yamna και Kurgan).
Η χώρα επήρε το όνομά της είτε από το ιερόν της Ταυροπόλου Αρτέμιδος, που εδέσποζε εκεί, είτε από τον Διόνυσο, επειδή εκεί, ο γεννηθείς στην Θήβα (Αιγύπτου, αποικία των Θηβών Βοιωτίας) Διόνυσος[9], για πρώτη φορά έζευξε ταύρους! Έτσι οι κάτοικοι έμαθαν για πρώτη φορά την άροση με βόδια και αποκαλούνταν Ταύροι ή Ταυρικοί και η χώρα τους Ταυρίς.
Για την ιστορική Ταυρίδα / Ταυρινία / Ταυρική Χερσόνησο έχουμε τις πρώτες ιστορικές πληροφορίες από τον Ηρόδοτο. Τότε, η χώρα αυτή εκτεινόταν στόν Εύξεινο Πόντο μέχρι της Τραχείας χερσονήσου. Πρώτοι κάτοικοι αυτής ήσαν οι Ταύριοι / Ταύροι (Θράκες[10] ή/και Κρήτες) στα νότια και οι Κιμμέριοι (< χειμέριοι) στα βόρεια, κ.ά. σκυθικής καταγωγής λαοί. Κατοικούσαν επίσης και οι Τόξιοι ή Τοξιανοί (προφανώς καλοί τοξότες).[11]
Από τα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. αναφέρονται ως Ταυροσκύθες και Σκυθοταύριοι. Οι Ταύροι έκαναν εμπόριο προς ανατολάς μεταξύ του ποταμού Τανάιδος και της Ταυρικής χερσονήσου. Οι περισσότεροι λαοί της περιοχής ζούσαν και εκ της λεηλασίας και της πειρατείας.
Στην Ταυρίδα εστάλη η Ιφιγένεια, μετά την διάσωσή της από την θεά Αρτέμιδα, από την επικείμενη θυσία της, για την οποία την προόριζε ο πατέρας της Αγαμέμνων, ως αρχηγός του στόλου των Αχαιών, για την αναχώρηση του στρατεύματος κατά των Ελλήνων της Τροίας. Η θεά έκανε την νεαρή πριγκήπισσα ιέρεια στον εκεί ναό της. Ο Ταύρος βασιλιάς, Θόας / Βόας, της έδωσε εντολή να σκοτώνει όποιον ξένο προσέγγιζε τις ακτές της χώρας… Η τραγωδία δεν θα αργήσει να έρθει:
Η τιμωρία του Ορέστη για την μητροκτονία, μετά από δίκη, για να γλιτώσει από τους διωγμούς των Ερινύων, ήταν η εντολή που έλαβε από τον θεό Απόλλωνα να πάει στην Ταυρίδα, να βρει το άγαλμα της Άρτεμης, το οποίο είχε πέσει από τους ουρανούς, και να το φέρει εν Αθήναις. Ο Ορέστης πράγματι εταξείδεψε στην Ταυρίδα, με τον Πυλάδη, όπου φυλακίστηκαν αμέσως, αφού το τοπικό έθιμο ήταν να θυσιάζουν όλους τους ξένους προς τιμήν της Αρτέμιδος. Ο θεός λοιπόν τον είχε σπρώξει προς τον θάνατο; Έτσι φαίνεται. Αλλά το θεϊκό σχέδιο ήταν άλλο: Η ιέρεια της Αρτέμιδος, καθήκον της οποίας ήταν να τελέσει την θυσία, ήταν – όπως προείπα - η αδελφή του Ορέστη, η Ιφιγένεια. Προσφέρθηκε να ελευθερώσει έναν από τους δύο, εάν ο άλλος μετέφερε στο σπίτι της, στις Μυκήνες, ένα γράμμα της![12] Ο Ορέστης αρνήθηκε για να μην θυσιαστεί ο φίλος του και παρακάλεσε τον Πυλάδη να παραδώσει το γράμμα. Αλλά ο αδελφός και η αδελφή τελικά αναγνώρισαν ο ένας τον άλλον, λόγω του γράμματος, και δραπέτευσαν και οι τρεις μαζί, παίρνοντας μαζί τους την υψιπετή εικόνα της Αρτέμιδος, η οποία και εστήθη στο ιερό της Αρτέμιδος στην Βραυρώνα Αττικής.[13] Πότε γίνονται όλα αυτά; Συμβατικώς, γύρω στον 12ο αι. π.Χ… ενώ λατρεία της Αρτέμιδος, όπως φαίνεται, είχαμε πολύ πιο πριν, για να υπάρχει οργανωμένο ιερό της – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκάκης «Τα επίθετα της θεάς Αρτέμιδος».
Κατά τον 7ο αίώνα π.X. έχουμε την πρώτη γνωστή ιστορική εγκατάσταση Ιώνων Ελλήνων στην χώρα και την δημιουργία ελληνικών αποικιών. Και σταδιακά η ταυρίδα ενσωματώνεται στον ελληνικό κόσμο! Ήξεραν πως μια ολκάδα ή μία ναυς, ήθελε τρεις μέρες για να διαπεράσει την Ταυρίδα, από την μια άκρη έως την άλλη.[14]
Βραδύτερον απετέλεσε μέρος του βασιλείου του Φαρνάκου. Και μετά τους Ρωμαίους περιήλθε και πάλι στους Βυζαντινούς Έλληνες και απετέλεσε το Θέμα της Χερσώνος.
Κέντρο της Ταυρίδος ήταν η πόλις Νεάπολις (στα περίχωρα της σημερινής Συμφερούπολης). Η πόλις κυριαρχούσε σε ένα μικρό βασίλειο, το οποίο εκάλυπτε τα εδάφη μεταξύ του Κάτω Δνείπερου και της βόρειας Κριμαίας. Είχε ισχυρά αμυντικά τείχη και μεγάλα δημόσια κτήρια κατασκευασμένα σύμφωνα με τις επιταγές της ελληνικής αρχιτεκτονικής[15]. Η πόλις τελικώς κατεστράφη στα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ. από τους Γότθους.
Φυσικά μεγάλο μέρος της ιστορίας της Ταυρίδος έχει εξαφανιστεί λόγω της συστηματικής αρχαιοκαπηλίας. Ήδη στις 24.4.2014 ο Mikhail Piotrovsky, διευθυντής του Μουσείου Ερμιτάζ Αγίας Πετρούπολης, μίλησε για την «Η λεηλατημένη κληρονομιά της Κριμαίας» στο ρωσικό Κοινοβούλιο, και μίλησε για «κρίση» λόγω των παράνομων ανασκαφών ελληνικών, σκυθικών και σαρματικών αρχαιολογικών χώρων στην Κριμαία. «Η Κριμαία και η Ουκρανία βρίσκονται εδώ και καιρό στις λίστες της Ιντερπόλ δίπλα στο Ιράκ και το Ιράν λόγω της λεηλασίας των θησαυρών στα εδάφη τους. Η λεηλασία, γνωστή ως «μαύρη αρχαιολογία», και το λαθρεμπόριο αντικειμένων στην Δύση είναι μεγάλη επιχείρηση, που τροφοδοτείται από το οικονομικό χάος στην περιοχή μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης», είπε. Η δε αρχαιολόγος Valentina Mordvintseva, του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας της Ουκρανικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, είπε ότι η κατάσταση έχει βελτιωθεί από τότε, αλλά «όσο το κοινό δεν εκτιμά την πολιτιστική κληρονομιά, αυτό το πρόβλημα δεν θα εξαλειφθεί...Όσο για τις αλλαγές που μπορεί να προέλθουν από την ένταξη της Κριμαίας στην Ρωσία, είναι δύσκολο να το πούμε. Τα προβλήματα δεν λύνονται πάντα με την νομοθεσία», είπε όλο νόημα.[16]
O Αμμιανός μας δίδει περιγραφή της Μαιώτιδος (νυν Αζοφικής):
«tÁj d l…mnhj tÁj Maiètidoj per…plouj ™n kÚklJ lšgetai stad…wn ¢mfˆ toÝj ™nakiscil…ouj. ¢pÕ d Pantikapa…ou e„j kèmhn Kazška ™pˆ qal£ttV òkismšnhn st£dioi e‡kosi kaˆ tetrakÒsioi. ™nqšnde ™j Qeodos…an pÒlin ™r»mhn st£dioi Ñgdo»konta kaˆ diakÒsioi. kaˆ aÛth p£lai Ãn `Ell¦j pÒlij 'Iwnik», Milhs…wn ¥poikoj, kaˆ mn»mh ™stˆn aÙtÁj ™n pollo‹j gr£mmasin. ™nqšnde e„j limšna SkuqotaÚrwn œrhmon st£dioi diakÒsioi· kaˆ œnqen e„j Lamp£da tÁj TaurikÁj st£dioi ˜xakÒsioi. ¢pÕ d Lamp£doj e„j SumbÒlou limšna, TaurikÕn kaˆ toàton, st£dioi e‡kosi kaˆ pentakÒsioi. kaˆ œnqen ™j CerrÒnhson tÁj TaurikÁj Ñgdo»konta kaˆ ˜katÒn. ¢pÕ d Cerron»sou ™j Kerkin‹tin st£dioi ˜xakÒsioi, kaˆ ¢pÕ Kerkin…tidoj ™j KalÕn limšna, SkuqikÕn kaˆ toàton, ¥lloi ˜ptakÒsioi».
Στα ΒΔ. της Ταυρικής έκειτο η νήσος του Αχιλλέα, του βασιλιά των Μυρμιδόνων[17], η οποία ελέγετο και Αχιλλεία και Αχίλλειος Δρόμος, διότι επ’ αυτής εγύμναζε τους στρατιώτες του ο μέγας βασιλιάς, μακριά από τα βλέμματα των λοιπών στο Τρωικό πεδίο. Λεγόταν και Λευκή (επειδή είναι αμμώδης). Υπέρ του Αχιλλέα και άλλη πόλις στο στόμα της Μαιώτιδος, με το όνομα Αχίλλειον[18]. Κι αυτή ίδρυμα των Φθίων.
Γράφει ο Στέφανος Βυζάντιος:
«Taurik», nÁsoj meg£lh kaˆ l…an ™p…shmoj kaˆ poll¦ œcousa œqnh kaˆ perikle…ousa tÍ qšsei t¾n Maiîtin l…mnhn. Âj oÙ polÝ diestîsa ¹ 'Alwpek…a ™stˆ mikr£. tÍ d TaurikÍ dÚo par£keintai nÁsoi, FanagÒra kaˆ `Ermènassa[19]. lšgetai d ”Osirin ™ke‹ zeÚxanta boàj ¢rÒsai t¾n gÁn. di¦ oân tÕ zeàgoj toà taÚrou tÕ œqnoj klhqÁnai. Ð o„k»twr TaurikÒj æj 'AttikÒj. tinέj T£naϊn, oƒ d 'Alwpek…an, oƒ d Maiîtin aÙt»n fasi».
Κατά τον Κλ. Πτολεμαίο, λοιπόν:
«Ταυρικής Χερσονήσου θέσις
Σκυθία, Σκύθες, Σαρμάτες, Σαρματία Ευρώπης πίναξ η.
Ἡ Ταυρικὴ Χερσόνησος περιορίζεται κυκληδὸν τῷ τε διήκοντι ἰσθμῷ ἀπὸ τοῦ Καρκινίτου κόλπου μέχρι τῆς Βύκης λίμνης, καὶ ταῖς τοῦ τε Πόντου καὶ τοῦ Κιμμερίου Βοσπόρου καὶ τῆς λίμνης τῆς Μαιώτιδος κατὰ μέρη παραλίοις, κατὰ περιγραφὰς ἐχούσας οὕτως·
Μετὰ τὸν πρὸς τῷ Καρκινίτῃ ποταμῷ ἰσθμὸν ἐν τῷ Πόντῳ
Εὐπατορία πόλις ξ δ μζ γο
Δανδάκη ξ δ μζ γ
Συμβόλων λιμήν ξα μζ δ - θυμηθείτε το όρος Σύμβολο στην Μακεδονια.
Παρθένιον ἄκρον ξ γο μζ - θυμηθείτε το Παρθένι Λέρου, επίσης υπέρ της παρθένου Αρτέμιδος.
Χερσόνησος ξα μζ ή Χερρόνησος[20]. Ιδρύθηκε από Έλληνες τον 6ο αιώνα π.Χ. για την καλλιέργεια σιτηρών και την συλλογή άλλων πόρων για τους Έλληνες. Θεωρείται ένα από τα «Θαύματα της Ταυρίδος». Ανασκαφές το 2013 στην αρχαία ελληνική αποικία Χερσόνησο - Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO - έφεραν στο φως άθικτα ερείπια σπιτιών 2.300 χρόνων! Οι ανασκαφές αποκάλυψαν και τάφους. Μεγάλο ποσοστό του αγροτικού πληθυσμού, είχε σκοτωθεί, ίσως σε εισβολή, με δραματικό θάνατο.[21]
Κτενοῦς λιμήν ξα δ μζ
Κριοῦ μέτωπον ἄκρον ξβ μ γο
Χάραξ ξβ μ γ - θυμηθείτε τον Χάρακα Λακωνίας.
Λάγυρα ξβ μζ
Κόραξ ἄκρον ξγ μζ
Ἰστριανοῦ ποταμοῦ ἐκβολαί ξγ μζ - θυμηθειτε τον Ίστρο.
Θεοδοσία ξγ γ μζ γ – ίδρυμα Μιλησίων. Οι βόρειοι Έλληνες (Μακεδόνες, Ηπειρώτες, Θράκες) πρόφεραν το «θ» ως «φ».[22] Το ίδιο κάνουν ακόμη και σήμερα οι κάτοικοι της περιοχής που αναφέρουν την Θεοδοσία ως Feodosiya.
Νύμφαιον ξγ δ μζ
Κιμμερίου Βοσπόρου
Τυρικτάκη ξγ μζ γο
Παντικαπαία ξδ μζ γ ιβ - ή Παντικάπαιον[23], ίδρυμα Μιλησίων.
Μυρμήκιον ἄκρον ξδ μη. Ή Μυρμήκειον ή Μυρμηκία, πολίχνιον της Ταυρικής. Ο κάτοικος Μυρμηκειεύς, ή Μυρμήκιος.[24]
Μαιώτιδος λίμνης
Παρθένιον ξγ δ μη
Ζήνωνος Χερσόνησος ξγ μη δ
Ἡράκλειον ξβ μη – ή ΗράκλειαΠοντική ή ΠοντοΗράκλεια, ίδρυμα Δωριέων, του 5ου αι. π.Χ. Σπουδαίο θαλάσσιο λιμάνι της Χερσονήσου, στην σύγχρονη Σεβαστούπολη.
Πόλεις δὲ εἰσὶ μεσόγειοι ἐν τῇ Ταυρικῇ Χερσονήσῳ αἵδε·
Τάφρος ξ γο μη δ
Ταρῶνα ξβ γ μη δ
Ποστιγία ξγ μη δ
Παρόστα ξα μη
Κιμμέριον ξβ μη
Πορτάκρα ξα γ μζ γο
Βοιών ξβ γ μζ δ – όπως αι Βοιαί Λακωνίας. Βοιοί κατοικούσαν και στον Ίστρο / Δούναβη.
Ἰλούρατον ξγ γ μζ δ
Σατάρχη ξα δ μζ γ
Βαδάτιον ξα μζ
Κύταιον ξβ δ μζ
Ταζός ξβ γο μζ
Ἄργωδα ξα δ μζ δ
Τάβανα ξβ γ μζ δ
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.3.2005.
Σκυλ. 68, Στράβ. Ζ,308—543. Αρρ. Περίπλ. Ευξ. 30. Ανων, 55. Κλ. Πτολεμαίος «Γεωγρ. Υφ.». Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις».
[1] Ταύρο οι αρχαίοι έλεγαν κάθε μεγάλο ζώο.
[2] Πτολεμ. Γ, α, 9.
[3] Μετέπειτα Υλλικός.
[4] Βλ. Trinkaus Er., Blaine Maley και Al. P. Buzhilova, «Brief Communication: Paleopathology of the Kiik-Koba 1 Neandertal», στο American Journal of Physical Anthropology 137 (1): 106-112, doi:10.1002/ajpa.20833, PMID 18357583, 2008.
[5] Στα ανατολικά της Συμφερούπολης.
[6] Βλ. Hardy Br., Marvin Kay, An. E. Marks, K. Monigal «Stone tool function at the paleolithic sites of Starosele and Buran Kaya III, Crimea: Behavioral implications», στο PNAS, 98 (19): 10972-10977, doi:10.1073/pnas.191384498, PMC 58583, PMID 11535837, 2001.
[7] Βλ. Hoffecker J. F. «Desolate Landscapes: Ice-Age Settlement in Eastern Europe», Rutgers University Press, 2002.
[8] Βλ. Motuzaite-Matuzeviciute G., S. Telizhenko και M. K. Jones «The earliest evidence of domesticated wheat in the Crimea at Chalcolithic Ardych-Burun», Journal of Field Archaeology, 38 (2): 120–128. doi:10.1179/0093469013Z.00000000042, S2CID 128493730, 2013.
[9] Ο οποίος στην Αίγυπτο ελέγετο Όσιρις - Βλ. Πλούταρχος.
[10] Σήμερα υπάρχει χωριό με το σύγχρονο όνομα Ταύρη στον Έβρο.
[11] Βλ. Στέφ. Βυζ.
[12] Άλλη μια απόδειξη ότι από τότε οι Έλληνες είχαν γραφή.
[13] Βλ. Αισχ. Ευριπ.
[14] Βλ. Διον Περιηγ. 146-155.12.
[15] Βλ. Tsetskhladze G. R, «North Pontic Archaeology», Brill Academic Publishers. σελ. 167, ISBN 978-90-04-12041-9, 2001.
[16] ΠΗΓΗ: Art Newspaper.
[17] Ίσως σχετικό και το Μυρμήκιον Ταυρικής – διάβαζε παρακάτω.
[18] Αχίλλειον απαντάται και στην Σμύρνη, και στην Σικελία, και στην Μεσσήνη, όλα ιδρύματα του υπέροχου ήρωος. ΠΗΓΗ: Στέφ. Βυζάντιος.
[19] Στην Ερμώνασσα κατοικούσαν οι Ψησσοί, έθνος της Ταυρινίας / Ταυρικής. Αργότερα ονομάσθηκε Κήπος και Κηπόπολις (> Κηπούπολις), όπου κατοικούσε το έθνος των Ψησσών – βλ. Απολλόδ., Στέφ. Βυζ.
[20] Η Χερρόνησος η Ταυρική ήταν πρότερον αυτόνομος, αλλά «πορθούμενη υπό βαρβάρων ηναγκάσθη προστάτην ελέσθαι Μιθριδάτην τον Ευπάτορα, στρατηγιώντα επί τους υπέρ του ισθμού μέχρι Βορυσθένους βαράβρους, ταύρα δε ην επί Ρωμαίους παρασκευή. Εκείνος μεν ουν κατά τάυτας τας ελπίδας άσμενος πέμψας εις την Χερρσόνησον στρατιάν άμα προς τε τους Σκύθας επολέμει Σκίλουρόν τε και τους Σκιλούρου παίδας περί Πάλακον, ους Ποσειδώνιος μεν πενήκοντά φησιν, Απολλωνίδης δ’ ογδοήκοντα, άμα δ’ τούτους τε εχειρώσατο βία και Βοσπόρου κατέστη κύριος, παρ’ εκόντος λαβών Παιρισάδου του κατέχοντος» (Ποσειδ. Frgm. 208n).
[21] Βλ. Vladimir Stolba του Πανεπιστημίου Aarhus Δανίας «Massacred Residents Unearthed at Greek Colony», AJA, 9.7.2013.
[22] Λ.χ. την Θήβα την έλεγαν Φήβα, κ.ά.
[23] Το 438 π.Χ., ο άρχων (ηγεμών) του Παντικάπαιου έλαβε τον τίτλο του «βασιλιά του Κιμμέριου Βοσπόρου», ενός κράτους που διατηρούσε στενές σχέσεις με την Αθήνα, προμηθεύοντας την πόλη με σιτάρι, μέλι κ.ά. εμπορεύματα. - ΔΙΑΒΑΣΤΕ το και ΕΔΩ. Ο τελευταίος αυτής της σειράς βασιλέων, ήταν ο Περισάδης Ε', που επειδή πιεζόταν σκληρά από τους Σκύθες, αναγκάσθηκε και τέθηκε υπό την προστασία του Μιθριδάτη Στ', του βασιλιά του Πόντου, το 114 π.Χ. Μετά τον θάνατο αυτού, ο υιός του, Φαρνάκης Β', προωθήθηκε από τον Πομπήιο στο Βασίλειο του Κιμμέριου Βοσπόρου το 63 π.Χ. ως ανταμοιβή για την βοήθεια που παρείχε στους Ρωμαίους στον πόλεμο εναντίον του πατέρα του. Το 15 π.Χ., απεκαταστάθη και πάλι ως βασιλεύς Πόντου, αλλά υποτελής στην Ρώμη.
[24] Βλ. Στρ. 11, Ηρωδιανός, Αρτεμίδωρος.
(*) Ιρπίν υπάρχει και σήμερα πόλη κοντά στο Κίεβο Ουκρανίας!
